سامرا

سامرا

اطلاعات کلی

نام رسمی :   سامرا

کشور :         عراق 

استان :         صلاح‌الدین

نام محلی :    سامَرّة

سال شهرشدن :      ۲۲۱ق.\ ۸۳۵م

مردم 

جمعیت ۳۰۰٬۰۰۰     

زبان‌های گفتاری:     عربی (عربی عراقی)         

سامرا، از شهرهای زیارتی شیعیان در عراق که حرم عسکریین در آن قرار دارد. سامرا در بین تکریت و بغداد واقع است. شهرت این شهر به دلیل وجود بارگاه امامین عسکریین و محل تولد امام مهدی (عج) است. سامرا در سال ۲۲۱ق مرکز خلافت معتصم عباسی شد.

علت نامگذاری سامرا

یاقوت حموی آورده است که سامرا را «سام بن نوح» ساخته و نام آن برگرفته از «سام راه» یعنی راه عبور و مرور سام فرزند نوح است.[۱]

ابن بطوطه این نام را برگرفته از «سام را» دانسته؛ یعنی شهری که برای سام ساخته شده است.[۲] دیگر نقل قول‌ها در این باب این است که «شام راه» بوده؛ یعنی مسیر عراق به شام از این راه بوده است و برخی نام آن را از واژه کهن رومی «سومرا» می‌دانند.[۳] براساس متون تاریخی، این شهر در عصر ساسانی، زیر سلطه ایران بود و مردم آن به پرداخت مالیات به پادشاهان ایرانی ناچار بودند. مورخان یکی از دلایل وجه تسمیه آن به ساءمره (محل حساب) را همین موضوع دانسته‌اند.[۴]

برخی نیز گفته‌اند که سامرا قبل از اسلام و در دوران ساسانیان و به دست شاپور «ذوالاکتاف» بنیان نهاده شده است.[۵]

از دیگر نام‌های سامرا می‌توان به سامراه، سامره، سراء، سُرَّ من رأی، سرور من رأی، ساء من رأی، عسکر و تیرهان اشاره کرد.[۶]

موقعیت جغرافیایی

شهر سامرا در شرق رودخانه دجله و در شمال بغداد واقع شده است. این شهر، مرکز استان صلاح الدین و در فاصله ۱۲۴ کیلومتری بغداد واقع شده است. سامرا از شرق به کرکوک، از شمال به نینوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد منتهی می‌شود.

تاریخچه

در سال ۲۲۱ق. و دوران حکومت معتصم عباسی فرزند هارون عباسی، پایتخت از بغداد به سامرا منتقل گردید و تا سال ۲۷۶ ادامه داشت. علت این انتقال، وجود عظیم سپاهیان ترک بود که معتصم آنان را به خدمت گرفته بود و چون شهر بغداد ظرفیت آن تعداد سرباز را نداشت و مزاحمت مردم را در پی داشت؛ تصمیم بر آن گرفت تا جای مناسبی را در نظر بگیرد و سامرا را انتخاب کرد. وی آن جا را آباد ساخت و دارالخلافه خواند و نظامیان ترک را در آن سکنا داد. سامرا در دوران معتصم به اوج قدرت و آبادانی رسید و کاخ‌ها، گردش‌گاه‌ها، بازارها، مساجد و عمارت‌های عظیم در آن ایجاد شد. این شکوه و عظمت تا دوران معتمد عباسی (حکومت ۲۵۶ - ۲۷۹ق) ادامه داشت تا اینکه وی پایتخت را به بغداد بازگرداند.[۷]

حضور دو امام شیعه

امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع)

متوکل در سال  ۲۳۳ق  مصمم شد تا امام هادی (ع) را از مدینه به سامرا بیاورد. علت این امر را رسیدن گزارش‌هایی حاکی از میل مردم به امام هادی(ع) ذکر کرده‌اند.[۸] متوکل امام هادی (ع) را از مدینه به بغداد و سپس به سامرا آورد و ۲۰ سال و ۹ ماه در آنجا ساکن بود تا اینکه همانجا در زمان حکومت معتزمسموم شده و شهید شد و در همانجا مدفون شد.[۹]

امام حسن عسکری(ع) نیز به همراه پدرش در سال ۲۳۳ق/۸۴۷م به سامرا آورده شد و تا پایان عمرشان در همان جا بودند.[۱۰] امام عسکری(ع) در ۱ ربیع‌الاول سال ۲۶۰ق بیمار شد و در هشتم همان ماه، در سن ۲۸ سالگی در (سامرا) درگذشت و در خانه‌ای که پدرش دفن شده بود، مدفون شد.[۱۱]طبرسی (متوفای ۵۴۸ق) می نویسد: بیشتر اصحاب ما (یعنی علمای شیعه) بر این باورند که علت درگذشت امام عسکری(ع)، مسمومیت بوده است.[۱۲]

حوزه علمیه سامرا

در شعبان ۱۲۹۰ق. میرزای شیرازی از مراجع تقلید شیعه، به شهر سامرا کوچ کرد و در آنجا حوزه علمیه تأسیس کرد. در این حوزه علمای بزرگی مانند سید حسن صدر، سید محسن امین، محمدجواد بلاغی، آغا بزرگ تهرانی اشتغال داشتند. فتوای تحریم تنباکو در مدت اقامت میرزا در سامرا صادر شد.

خروج شیعیان

پس از اینکه میرزای شیرازی در سال ۱۳۱۲ق. در سامرا درگذشت، شیعیان هم کم‌کم سامرا را ترک کرده و به سمت دیگر شهرهای شیعه‌نشین به‌ویژه در جنوب عراق یعنی کربلای معلی و نجف اشرف کوچ کردند. بر همین اساس، سامرا آرام‌آرام به یک شهر سنی‌نشین تبدیل شد. چند دهه پس از حکومت حزب بعث، تقریبا حضور شیعیان در سامرا به صفر رسید.

حاکمان عباسی سامرا

تصویر قدیمی از شهر سامرا

در بیش از نیم قرن، هشت خلیفه عباسی در سامرا حکومت کردند که عبارتند از:

•        معتصم (۲۱۸ -۲۲۷ق)

•        واثق (۲۲۷ - ۲۳۲ق)

•        متوکّل (۲۳۲ -۲۴۷ق)

•        منتصر (۲۴۷ -۲۴۸ق)

•        مستعین (۲۴۸ -۲۵۲ق)

•        معتزّ (۲۵۲ - ۲۵۵ق)

•        مهتدی (۲۵۵ -۲۵۶ق)

•        معتمد (۲۵۶ -۲۷۹ق)

آثار تاریخی سامرا

نمایی از مناره ملویه در مسجد جامع سامرا

•        مسجد جامع سامرا معروف به «جامع المتوکل». این مسجد، یکی از قدیمی‌ترین مساجد عراق است که ساخت آن به زمان متوکل عباسی برمی‌گردد.

•        سرداب مقدس که زیرزمین خانه مسکونی امام حسن عسکری (ع) بوده است. بنابر گزارش‌هایی، امام مهدی (عج) بارها در زمان حیات پدر و پس از آن در این مکان دیده شده‌ و علت نام‌گذاری این مکان به سرداب غیبت همین است.

•        مناره ملویه در ضلع شمالی مسجد جامع سامرا. این مناره، پس از سال‌ها هنوز هم پابرجاست و از دوردست نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند.

•        «متوکلیه» شهر کهن سامرا که به دست متوکل ساخته شد و امروزه ویرانه‌های آن در شمال سامرا نمایان است.

•        مسجدی به نام «جامع ابی دُلَف» که به نام ابودلف قاسم بن عیسی از فرماندهان عباسی و ازشیعیان معتقد می‌باشد.

•        قصرهای سامرا که به دست خلفای عباسی ساخته شد و امروزه از آن، تنها دیوارها و ستون‌های ویرانه باقی مانده است.[۱۳]

اماکن زیارتی سامرا

حرم عسکریین

مدفن امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) مهم‌ترین مکان زیارتی شهر سامرا است.

تخریب حرم عسکریین

حرم امامین عسکریین (ع) دو بار به دست ترویست‌ها تخریب شد. اولین حمله در ۳ اسفند ۱۳۸۴ش. و دومین حمله پس از گذشت شانزده ماه در ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ش. رخ داد. در نخستین تخریب، بمب‌گذاران با به کارگیری بیش از دویست کیلوگرم تی‌ان‌تی، گنبد و بخشی از گلدسته‌های طلایی حرم را فروریختند. در حمله دوم نیز گلدسته‌های طلایی تخریب شد. پس از این حملات تروریستی، بارگاه دو امام، در دست بازسازی و نوسازی قرار گرفت.

سرداب مقدس

سرداب غیبت، زیرزمین خانه مسکونی امام حسن عسکری (ع) بوده که هم‌اکنون در شمال غربی حرم عسکریین در شهر سامرا قرار دارد. گویند این مکان محل زندگی و عبادت امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع) در روزهای گرم تابستان بوده است. بنابر گزارش‌هایی، امام مهدی (عج) نیز بارها در زمان حیات پدر و پس از آن در این مکان دیده شده‌ است.

مدفونان در سامرا

•        امام هادی(ع)، امام دهم شیعیان

•        امام حسن عسکری(ع)، امام یازدهم شیعیان

•        نرجس خاتون مادر امام زمان(عج) که قبرش داخل ضریح و پشت سر امامین عسکریین قرار دارد

•        حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) و عمه امام عسکری که در پایین پای امامین عسکریین مدفون است

•        حسین بن علی الهادی فرزند امام هادی(ع) و برادر امام عسکری(ع)

•        سمانه یا سمانه مغربیه ملقب به «ام الفضل» مادر امام هادی(ع) که در کنار فرزندش دفن شد.

•        سوسن مادر امام عسکری(ع)

•        ابرهیم اشتر نخعی فرزند مالک اشتر در منطقه دُجَیل در نزدیکی سامرا

•        جمیل بن دراج از محدثان شیعه، در منطقه دُجَیل در روستای طارمیه

•        ابوهاشم جعفری از محدثان و راویان شیعه؛ قبر او داخل ضریح عسکریین است.

•        ابن سکیت ابویوسف یعقوب بن اسحاق اهوازی

•        نجاشی دانشمند رجالی شیعه؛ نجاشی در سال ٣٧٢ متولّد و در سال ۴۵٠ در مطیرآباد وفات یافته است، مطیرآباد یا «میطره» روستایى در نواحى سامرا است.[۱۴]

•        آقا رضا همدانی از مراجع تقلید قرن سیزدهم[۱۵]

•        زید بن موسی بن جعفر(ع) معروف به زید النار[۱۶][۱۷]

•        محمد بن علی الهادی معروف به امامزاده سید محمد، مدفون در شهربلد[۱۸] در ۴۵ کیلومتری شهر سامراء

پانویس

1.         پرش به بالا↑ معجم البلدان، ج۳، ص۱۷۲ و ۱۷۳.

2.         پرش به بالا↑ الرحله، ج۱، ص۱۴۷.

3.         پرش به بالا↑ الرحله، ج۱، ص۱۴۷.

4.         پرش به بالا↑ معجم البلدان، همان.

5.         پرش به بالا↑ موسوعه العتبات المقدسه، ج۹، ص۱۹.

6.         پرش به بالا↑ معجم البلدان، همان.

7.         پرش به بالا↑ مأثر الکبراء فی تاریخ سامرا، ج۱، ص۳۱ به بعد. موسوعة العتبات ج۱۲، ص۸۰ به بعد.

8.         پرش به بالا↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲ ص۴۹۳.

9.         پرش به بالا↑ الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق. /۱۹۹۷م.، ص۵۶.

10.       پرش به بالا↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، ص۵۰۰.

11.       پرش به بالا↑ شیخ مفید، الارشاد، ص۵۱۰.

12.       پرش به بالا↑ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲.

13.       پرش به بالا↑ اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، ص ۷۳ - ۷۵. عتبات عالیات عراق.

14.       پرش به بالا↑ صحتی سردرودی، گزیده سیمای سامرا سینای سه موسی، ص ۱۱۶

15.       پرش به بالا↑ عتبات عالیات عراق.

16.       پرش به بالا↑ ابن‌بابویه، ص ۴۹۴

17.       پرش به بالا↑ ابن‌حزم ص:۶۱

18.       پرش به بالا↑ احسان مقدس، ص۳۱۲

منابع               

•           ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، قم ۱۳۸۴/ ۱۴۲۶.

•           ابن‌ حزم، جمهرة انساب‌العرب، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

•           احسان مقدس؛ راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق،،نشر مشعر، ص۳۱۲.

•           جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، قم، انصاریان، چ۵، ۱۳۸۱ش.

•           موسوعه العتبات المقدسه.

•           معجم البلدان.

•           الرحله، ابن بطوطه.

•           مأثر الکبراء فی تاریخ سامرا.

•           اماکن زیارتی و سیاحتی عراق.

•           عتبات عالیات عراق.

•           صحتی سردرودی، محمد، گزیده سیمای سامرا سینای سه موسی، مشعر، تهران، ١٣٨٨ش.

منبع : https://goo.gl/j7kmHt

.